سنت سرایش و خوانش اشعار حاصل از کشف و شهود در میان روحانیان جوامع هندوایرانی و چه بسا هندواروپایی، امری رایج و البته بسیار ارزش‌مند و مقدس بوده است. در واقع توان سرودن اشعاری شیوا و زیبا و نغز در تحلیل جهان هستی و ستایش خدایان و بیان روابط و نظامات قدسی حاکم بر گیتی، ویژگی برجسته و کرامت عمده‌ی یک روحانی بوده است. این اشعار نغز (که در زبان اوستایی «مانثره / Manthra» ، در زبان سنسکریت «مانترا / Mantra» و در زبان پهلوی «مانسر / Mansar» خوانده می‌شود) در عصر نبود خط و نوشتار، تنها ابزار و رسانه‌ی ارائه و جابه‌جایی و نقل اندیشه‌ها و گفتمان‌های جوامع باستانی در طی نسل‌های پیاپی بوده و محتوایی آکنده از بینش اسطوره‌ای و پیام‌ها و آموزه‌های دینی و کیهان‌شناختی داشته است. مانثرن(Manthran)ها و زئوتر(Zaotar)ها دو گروه از روحانیان هندوایرانی بودند که بیش از دیگران با هنر مقدس سرایش اشعار اشراقی سروکار داشتند و واعظان و آموزگاران الاهیات و آیین‌های دینی در قالب ابیاتی بدیع و شورانگیز، برای مخاطبان مشتاق خویش بودند. زرتشت که خود یک مانثرن و زئوتر بود (یسن32/13 و یسن33/6) با این سنت به خوبی آشنایی و بر آن تسلط کامل داشت. «گاهان» اثر منظوم زرتشت، دنباله‌رو همان سنت کهن سرایندگی روحانیان هندوایرانی است (بویس1377، ص 82 و 100؛ بویس1376، ص 21 به بعد).
منظومه‌ی «گاهان» مجموعه‌ای از اشعار اشراقی زرتشت در پی تعمق و مراقبه بر روی جهان هستی و ماهیت و منشاء آن، چگونگی آفرینش و روابط انسان و جهان با نیروهای قدسی و مینوی‌ست. اشعاری که زرتشت ‌آن‌ها را در خلوت خویش با خدای خود بازگفته و با آمیزه‌ای از آرایه‌ها و صور خیال و استعارات ظریف، بر زبان آورده و بعدها، مجموعه‌ی آن‌ را به صورت متنی پایه، برای تحقق ارتباط نزدیک و قلبی مؤمنان با نیروهای قدسی و مینوی هستی (یعنی امشاسپندان و ایزدان)، فراهم آورده و به یادگار نهاده است.
واژه‌ی مفرد «گاه» (به اوستایی: «گاثا / Gatha»؛ به پهلوی: «گاس / Gas» و به فارسی: «گاه» ؛ جمع آن: گاهان) به معنای سرود و شعر است و اصطلاحاً به مجموعه اشعار اوستایی زرتشت اطلاق می‌گردد. گاهان مشتمل بر هفده سرود (یا: هات) از هفتاد و دو سرود کتاب «یسنَ / Yasna» است که شامل 238 بند، 896 بیت و 5560 واژه می‌باشد. این هفده سرود گاهان به پنج بخش تقسیم می‌گردد:
1 ــ «اهونویتی / Ahunavaiti» : شامل 7 سرود؛ از یسن 28 تا یسن 34
2 ــ «اوشتویتی / Ushtavaiti» : شامل 4 سرود؛ از یسن 43 تا 46
3 ــ «سپنتامینیو / Spentamainyu» : شامل 4 سرود؛ از یسن 47 تا 50
4 ــ «وهوخشثرَ / Vohuxshathra» : شامل یسن 51
5 ــ وهیشتویشتی / Vahishtoishti» شامل یسن 53
اثر دیگر زرتشت که دارای همان اصالت و قدمت گاهان است، یسن «هفت هات» (به اوستایی: Haptanghaiti) نام دارد و شامل یسن 35 تا 41 است. اکنون چند دهه‌ای‌ست که تعلق این مجموعه به زرتشت اثبات شده است (بویس1377، ص 96، 100و 135 به بعد).
هفت هات نه چون گاهان که منظوم و تک‌گویانه است، اثری منثور و سامان‌مند است که هدف زرتشت از تقریر آن، ایجاد دعاهایی ثابت و رسمی برای کاربرد و بهره‌بری در مراسم عبادی و آیینی بوده است. نثر عالی و درخشان هفت هات که مناسب برای تلاوت منظم در آیین‌های دینی بوده، البته با نظم استادانه و ظریف گاهان تفاوت دارد اما فخامت کلامی و محتوایی هر دو اثر نشان دهنده‌ی تصمیم و عمل شخص زرتشت در تعیین و تمهید دعاهایی مناسب برای استفاده و تلاوت در مراسم و آیین‌های دینی خود می‌باشد.
چند نمونه از ابیات گاهان بر اساس ترجمه‌ی خودم:
یسن28 / بند 1: ای مزدا! با دست‌های برافراشته در نماز، این را خواستارم [از برای] یاری [که بتوانم] نخست با همه‌ی کردارهای سپند مینو ـ ای اشه! ـ خرد نیک و روان گاو را خشنود کنم.
یسن33 / بند 3: ای اهوره! کسی که بهترین نیکی را برای [مرد] اشون (Ashavan؛ پیرو اشه یا قانون ناظمه‌ی الاهی) ــ چه دوست باشد یا هموند یا خویشاوند ــ بورزد یا از گاو نگاهبانی کند، [جایگاه او] در دشت اشه و وُهومَن (= بهشت) خواهد بود.
یسن51 / بند1: شهریاری آرمانی نیک (= ارض ملکوت) بهره‌ی [کسی‌ست که] بیش‌ترین یاری را به جای آورد و برای ایژه (Izha؛ ایزد یا مینوی قربانی) و اشه فراهم سازد. ای مزدا! اینک ما بهترین کردارها را [برای شما] بورزیم.
یسن53 / بند 1: بهترین خواسته از زرتشت سپیتامه شنیده شده است. این که مزدای اهوره به واسطه‌ی اشه به او زندگی همواره خوب بخشیده است، و نیز به آن‌هایی که گمراه‌گر بودند [اما اینک] گفتارها و کردارها [ی درست] را از دین نیک‌اش آموخته‌اند.
چند نمونه از یسن هفت هات بر اساس ترجمه‌ی خودم:
یسن35 / بند 6 : آن چه که مردی یا زنی دانست که درست و نیک است، بر اوست که آن را آشکار کند و به جای آورد و آن را به دیگران بفهماند تا آن را چنان که هست بورزند.
یسن 36 / 5 : ای مزدای اهوره! تو را نماز می‌بریم و سپاس می‌گزاریم. با همه‌ی اندیشه‌های نیک، با همه‌ی گفتارهای نیک و با همه‌ی کردارهای نیک به تو تقرب می‌جوییم.
یسن39 / بند 2: روان جانوران اهلی و وحشی را می‌ستاییم. روان اشونان را هر جا که زاده شده باشند می‌ستاییم؛ مردان و زنانی که دین نیک‌شان [بر دروغ] پیروز می‌گردد یا خواهد گردید یا گردیده است.


ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
کتاب‌نامه:
ـ بویس، مری (1376): «تاریخ کیش زرتشت»، جلد یکم، ترجمه‌ی همایون صنعتی‌زاده، انتشارت توس
ـ بویس، مری (1377): «چکیده‌ی تاریخ کیش زرتشت»، ترجمه‌ی همایون صنعتی‌زاده، انتشارات صفیعلی‌شاه
منبع : سرودهای زرتشت