پادشاهی کهن

2181 – 2686 پ م

پادشاهی کهن از دودمان سوم آغاز و تا سه دودمان بعدی یعنی چهارم، پنجم، و ششم ، یک دوره زمانی پانصد ساله را در بر می گیرد. در این مدت فرهنگ و تمدن مصری حرکتی را که از دو دودمان پیشین خود آغاز کرده بود، به سرعت بسط و گسترش می دهد و به یک مجموعه ای عظیم از دستاوردهای فنی، معماری، هنری، اجتماعی و مذهبی تبدیل می کند که تا سه هزار سال بعد از آن نیز همچنان در عمق ضمیر مصریان باقی می ماند.

در عهد دودمان سوم، معمار نابغه ای به نام ایم حوتپ Imhotep برای فرعون مصر، زوسر «جوزر» (حدود 2649 - 2668 ق م) مجتمع عظیمی در سقاره، و گورستان گروهی نزدیک تختگاه مصر؛ ممفیس می سازد. افزون بر این، هرمی پله پله از سنگ بنا ساخت م مرقد و تأسیسات جانبی دیگری در اطراف هرم بدان افزود. هرم عظیم زوسر که به منظور حفاظت از جسد فرعون مصر بنا گردید؛ کهن ترین اثر معماری باقیمانده از مصر باستان است. این معماری خود الگویی گشت تا آیندگان به تقلید و تبعیت از آن، دست به کار ساختمانی عظیمی بزنند که یکی از عجایب هفتگانه جهان شناخته شود.

معماری پادشاهی کهن، اهداف و انگیزه های آن دست مایه ای گردید تا مورخان و باستان شناسان بر این دوره پانصدساله و شرایط و اوضاع ا جتماعی آن را بر مبنای بناهایی که به هر صورت از سنگ آهک و گرانیت در مقیاس بزرگ برای ساختن ساختمانها در مقبره ها به کار می رفت، شناسایی کنند. جالب اینکه در این دوره ، معابدی شبیه آنچه در دودمان یکم و دوم پادشاهی متداول بود، به ندرت ساخته می شد.

به طوریکه اشاره شد، در پایان دودمان سوم پادشاهی، ساختن اهرام آغاز و به تدریج گسترش پیدا کرد. اما کمال حشمت این معماری تنها مدیون دودمان چهارم پادشاهی است که در آن عهد احداث چنین آرامگاه های پادشاهی با عظمت و پرشکوه، رونقی فراوان یافت.

ساخت اهرام مهمترین و اصلی ترین سازندگی این دوره را تشکیل می دهد؛ این معماری بدیع خود موجد تحولی شگرف گردید و تمدن و فرهنگ فراعنه به یک شکوفایی بی نظیر دست یافت؛ به گونه ای که مشعل هدایتی برای صنعتگران مصری برای یک دوره سه هزار ساله بعدی شد. اهرام مصر نمایانگر اوج دستاوردهای فنی، معماری، طراحی و تزیینات است که تنها در سایه یک سازمانبندی منظم، استادکارانی بی نظیر و هنرمندانی با انگیزه های قوی، و مهم تر از همه امنیت کافی و ثروتی کلان امکان پذیر بود. دوره دودمان چهارم پادشاهی اندکی افزون بر یک سده دوام آورد (2498 - 2613 پ م) و شش پادشاه از این دودمان بر مصر فرمانروایی کردند.

بزرگ ترین هرم مصر در جیزه «Giza » در عهد خوفو ساخته شد که اطراف آن را معابد کوچک تر، ویژه درباریان احاطه کرده است و از عظیم ترین و پیچیده ترین اهرام مصر است. دومین هرم بزرگ در جیزه ، در دوره فرمانروایی خف رع احداث گردید و «خف رع بزرگ است» نام گرفت. سنفرو نیز در «ده شور» هرمی به نام «سنفروی تابان» بنا کرد. این پادشاه دو هرم دیگر به نامهای «هرم صحرا و هرم سرخ» در «دَشور» برپا ساخت. در عهد رع جف، هرمی در «ابو رواش» به نام «تاق پرستاره رع جف» احداث کرد که ساختمان آن نیمه تمام باقی ماند. گفتنی است که در عهد دودمان چهارم پادشاهی در مصر، هنوز خط و کتابت متداول نشده بود؛ هرچند در حومه های شهر، اشراف و ثروتمند از خط و نمادهای تزیینی استفاده می کردند. تخته سنگهای آذرین که برای ساختن این تندیسها و پیکره های اهرام به کار می رفت؛ از منطقه ای به نام »ابوسمِبل« در شمال غربی صحرا آورده می شد.

خط در دوره دودمان پنجم پادشاهی رایج گشت؛ حادثه ای که هم می توانست موجبات هرچه بیشتر قدرت فراعنه مصر را فراهم آورد و هم باعث تضعیف پادشاهان شود؛ چرا که کتابت ، مستلزم برقراری نوعی دیوان سالاری و بوروکراسی در داخل نظام پادشاهی و به کارگیری کاتبان و نویسندگان بود. خط - نگار هیروگلیف با ویژگی های منحصر به فردش، با وجودی که توسط پژوهشگران بدترین نوع نگارش شناخته می شود؛ اما به همان میزان از نظر زیبایی، ممتازترین و بی بدیل ترین روش نگارش است که تاکنون توسط بشر ابداع گردیده. گفتنی است که خط - نگار هیروگلیف (که فاقد حروف گویشی و صدادار است) تنها برای نوشتن مطالب مذهبی، اوراد و ادعیه به کار می رفت و یادگیری آن بسیار بسیار دشوار بود؛ چنانکه خواندن آن به ویژه با گذر زمان ، خواه ناخواه اشتباهاتی را به وجود می آورد. در عین حال تاکنون روش گویشی آن نیز کشف نشده است.

مجتمع هرم در "ابوسیر" در مقایسه با اهرام جیزه به مراتب کوچک تر است؛ اما این هرم به سبب دیوار نبشته و دیوار نگاره های فراوانش، جزو بهترین آثار هنری به شمار می رود و از این نظر شهرتی به سزادارد.

دوران دودمان پنجم پادشاهی حدود 149 سال (2345 - 2498 ق م) به طول انجامید و نُه تن در این مدت از این دودمان بر مصر حکومت کردند. به هنگام پادشاهی ایسسی Isesi که از پادشاهان میانی این دودمان است، احداث «معبد شاهی خورشید» و دیگر عملیات ساختمانی در «ابوسیر» متوقف شد. هرم سقاره که توسط جانشین او «اوناس Unas » احداث شد، شیوه نوینی از ساخت اهرام را معرفی می کرد. در این هرم نه تنها معبد در خارج از آن قرار داشت، بلکه دیوارهای تالار تدفین نیز به نحو زیبایی تزیین شده بود. این شیوه از هرم سازی به دوره ششم پادشاهی منتقل گردید.

آغاز دودمان ششم پادشاهی در مصر، مصادف با ایجاد نخستین بایگانی نوشته ها بر روی پاپیروس است. در این دوران، درگیریهای دو همسایه شمالی و جنوبی (مصر علیا و مصر سفلی) تماماً ثبت ودر بناهای تدفینی افسران عالیرتبه و درباریان و صاحب منصبان، در ولایتهای مختلف نگه داری می شد. اتاق نیایش این مقبره ها عموماً دارای نبشته هایی است که فعالیت دولتی شخص متوفی و دفن شده در آن مکان را تشریح می کند؛ هر چند هدف اصلی از ایجاد چنین اتاقهایی (اتاق تدفین)، حفظ اشیاء و اموال شخصی متوفی برای زندگی پس از مرگش بود.

اندک مدتی پس از فرمانروایی پپی دوم Pepi IIکه ظاهرا تندیس غیرمعمولی هم او را در آغوش مادر نشان می دهد ( این اثر هم اکنون در موزه بروکلین نیویورک نگه داری می شود)، به تدریج لحن نوشته های فرمانداران ایالتها تغییر می کند. در این نوشته ها صرف نظر از گزافه گویی، فرمانداران نه تنها ارتباطی با پادشاهان عنوان نمی کنند، بلکه می کوشند تا رشادتهای مستقل و شخصی خود را برجسته سازند. گفتنی است که در عهد پادشاهی پپی دوم، بنای گورستانهای سلطنتی، تنها به سایه ای از عظمت و شکوه بناهای پادشاهان پیشین بدل شد که این امر حاکی از کاهش شدید منابع مادی، بحرانهای اقتصادی و پادشاهی کهن در نتیجه ضعیف شدن نظارت و کنترل مرکزی بر اوضاع مملکت است. اسناد به دست آمده از جنوب مصر علیا به صراحت از آشوب و جنگ و گریز در این دوران حکایت می کند. یکی از اسناد، مدرکی است که از مقبره فرزند عنخ تیفی به دست آمد؛ با وجودی که در این سند اشاره ای به جنگ نشده، اما به قطع رابطه حکام همسایه در طیبه با حکام شمالی دارد. البته طیبه در پادشاهی کهن، در شمار شهرهای بزرگ به حساب نمی آمد، اما موقعیت جغرافیایی اش که ادامه این منطقه را به جنوب مصر علیا متصل می سازد، اهمیت استراتژیک ویژه ای بدان می بخشد. همین امر باعث شد تا بعدها در دوره پادشاهی جدید، تبس به عنوان پایتخت برگزیده شود.

دودمان ششم پادشاهی حدود 164 سال به طول انجامید و پنج فرعون (که نام آنها شناخته شده) در این مدت بر مصر فرمانروایی داشتند. معلوم است که مدت یاد شده با توجه به کوتاهی طول عمر در آن زمان، یا گزافه است و یا دیگر شهریاران مصری هم در این دوره حکومت داشتند که هنوز اسناد و شواهد لازم درباره آنها به دست نیامده است.
پادشاهی کهن با این دودمان خاتمه می یابد و مورخین آغاز دودمان هفتم پادشاهی را پایان این دوره از تاریخ مصر و شروع یک دوره فترت و پرآشوب و پرهرج و مرج و به همان اندازه تاریک و مبهم می دانند. اواخر این دودمان بی شک با بحرانهای عظیمی در همه زمینه های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و... روبه رو بود. روشن است که طول سرزمین مصر، وجود خاندانهای پرقدرت در مناطق مختلف، نزاعهای خاندانی و بعضاً عقیدتی بین دو مصر علیا و سفلی، هرگاه زمینه ای اجتماعی که عموماً با بحرانهای اقتصادی خودنمایی می کرد، اجازه می داد، سر برمی آورد و وحدت و یکپارچگی مصر که تنها در سایه حضور پادشاهی قدرتمند و به لطف رودخانه نیل و سیلابهای سالیانه اش که سرزمینهای مجاور را آبیاری و بارور می ساخت، امکانپذیر می نمود. در چنین مواقعی، مصر شاهد دوره ای از آرامش و امنیت و شکوفایی و عظمت می شد؛در غیر اینصورت، معضلات کهنه و دیرزیست،خود را نشان می داد و کشور را در آشوب و هرج و مرج غرق می ساخت.