در ویرانه این کاخ، کتیبه بسیار قدیمی محفوظ مانده که می گوید : "من
هستم کورش شاه هخامنشی." در پاسارگاد آرامگاه کورش نیز محفوظ مانده و آن
بنای کوچکی است از سنگ که شبیه به خانه مسکونی با سقف دو پوششی و در روی
پایه و شش پله پله بلند قرار گرفته است. در این بنا هیچ گونه تزئیناتی
وجود ندارد.

این مقبره از سایر مقبره های پادشاهان، که به معنی و مفهوم واقعی کلمه از
بناهای معماری بشمار نمی روند، متمایز است و عبارت از حفره ای است که در
درون صخره ای به وجود آمده و با برجستگی های حجاری و تزئینات معماری تزئین
شده است. طبق گفته مورخان باستانی در این مقبره بر روی بستر طلا جسد
مومیایی شده کورش قرار داشته است.

در پاسارگاد و نقش رستم که مقبره پادشاهان در آنجا قرار دارد،
ابنیه عجیبی به شکل برج های بلند که فاقد پنجره و تزئینات است، باقی مانده
و اینطور به نظر می رسد که این بناها در قدیم معابدی بوده اند. داریوش در
کتیبه خود در بیستون می نویسد که وی معابدی را که گوماتا (یکی از مغ های
شورشی) ویران کرده بود تجدید بنا کرده است. علاوه بر برجهای اسرارآمیزی که
اشاره شد، از آثار مذهبی، محراب های بزرگ سنگی و محل هایی را می توان ذکر
کرد که به منظور پرستش اختصاص داشته و مسقف نیستند.

کلیه این ابنیه، به استثنای یکی از آنها که به دوره اردشیر سوم تعلق
دارد، طبق فرمان داریوش و خشیارشا بنا شده و ما می توانیم از روی آنها در
باره وسعت فعالیت ساختمانی این پادشاهان و سبک معماری دوران شکوه و جلال
دولت هخامنشیان قضاوت کنیم. در تخت جمشید دو نوع ساختمان به خوبی به چشم
می خورد یکی "تاچار" قصر زمستانی، که در زمان داریوش ساختمان آن آغاز
گردید و دیگری "آپادانا" سالن روبازی که بر روی ستونهای بلند باریک با
پوشش چوبی استقرار دارد. این قصر در زمان داریوش بنا شد و در زمان خشیارشا
و اردشیر اول تجدید گردید. سالن صد ستونی هم که در زمان خشیارشا بنا شده
از همین نوع محسوب می شود.

بنای قصر داریوش که در اقامتگاه دیگر پادشاهان در پایتخت قدیم
عیلام، یعنی شوش ساخته شده، نوع دیگری است. در آنجا ابنیه قصر در اطراف
حیاط مرکزی بر صبق اصول معماری ماورای دجله و فرات متمرکز شده است.

کلیه این آثار مختلف معماری، حاکی از سنن مختلفی است که بر اساس
آنها سبک معماری دوران هخامنشیان به وجود آمده است. تردیدی نیست که هنر
هخامنشیان از لحاظ این که یک هنر درباری بوده و از لحاظ عظمت و جلال می
بایستی قدرت و جبروت پادشاهان را نمایان سازد، به دست ملل و قبایل گوناگون
بنا شده و خود ایرانیان در بنای آن کمتر کار کرده اند.

در این هنر علاوه بر عناصر هنر محلی ایرانی، عناصری نیز از هنر بین
النهرین و مصر و یونان نیز به چشم می خورد. در شوشو از روی کتیبه داریوش
اول معلوم می شود که استادان کلیه ملل در ساختمان کاخ، که نشانه قدرت و
عظمت حکومت هخامنشیان بوده است، شرکت داشته اند.