کاخ صد ستون یا «تالار تخت»

دومین کاخ تخت‌جمشید از حیث وسعت بنای شکوهمندی است در مشرق حیاط آپادانا که تالار مرکزی آن صدستون سنگی (ده ردیف در ده ردیف) داشته است و از این روی آن را «صدستون» خوانده‌اند. اشمیت آن را «تالار تخت» نامید زیرا که وی یک صدستون دیگر، اما بسیار کوچک‌تر، در میان دستگاه خزانه کشف کرد؛ اما چون نام صدستون بسیار مشهور و از قدیم‌الایام معمول بوده است، ما نیز همان را به کار می‌بریم.

قسمت اصلی کاخ، همان تالار بزرگ است که شکلی چهارگوش (5/68×5/68متر) و کمی بیش‌تر از 4600 مترمربع وسعت دارد و سطح آن را 2 متر پایین‌تر از سطح آپادانا گرفته‌اند. هشت درگاه، دو عدد در هر دیوار، آن را به دالان‌ها و صندوق‌خانه‌ها و یک ایوان وصل می‌کند. در شمال آن ایوانی و سپس حیاطی بزرگ وجود دارد و در مشرق آن یک دستگاه ساختمانی‌ ـ مشتمل بر تالارها و انبارهای سربازی و راهروها و دالان‌های کوچکتر قرار گرفته است و در شمال حیاط  کاخ نیم تمامی است درست به شکل و طرح «دروازه خشیارشا»، که پیشتر توصیف کرده‌ایم. در مغرب حیاط  دالان بلند و انبار مانندی است که در شمال بریده می‌شود تا دو حیاط آپادانا و صدستون را به هم بپیوندد. یک خیابان بزرگ به طول 90 متر و عرض تقریبی 10 متر از «دروازه خشیارشا» در جهت عمودی رو به شرق تا به شمال «دروازه نیمه‌تمام می‌رسد» و این خیابان را (خیابان سپاهیان) می‌نامند زیرا می‌پندارند رژه سربازان جاویدان در آن انجام می‌گرفته است. اکنون به شرح برخی از قسمت‌های مهم این کاخ می‌پردازیم.

تالار بسیار مهم «صدستون» یا «تالار تخت» را خشیارشا آغاز کرد و اردشیر یکم به پایان رسانید. این مطلب را یک سنگ پی بنا که هرتسفلد در گوشه جنوب شرقی تالار یافت گواهی می‌کند. این لوحه 35×35×5/7 سانتی‌متر است و بر دو روی و یک لبه آن و نبشته‌ای به خط میخی بابلی نقر شده که بر اساس ترجمه کامرون بدین‌گونه است:

اردشیر شاه گوید:

این خانه، خشیارشا شاه، پدر من،

پی‌اش را ریخت، به تأیید اهورمزدا،

من، اردشیر شاه،

آن را برآورم ]و[ تمامش کردم.

احتمالاً بنای کاخ در حدود 470 ق.م. آغاز و حدود 450 تمام شده است. دیوارهای تالار ازاره‌ای از سنگ سیاه مرمرنما به ارتفاع 40 سانتی‌متر داشته است. در هر یک از دیوارها دو دریچه سنگی و نه طاقچه درست کرده بودند مگر در دیوار شمالی که فقط دو طاقچه (در دو گوشه) و در عوض پنج دریچه سنگی داشته است. ده ردیف ستون، هر ردیف ده تا، سقف‌ها بنا را برپای می‌داشته است. زیرستون‌ها همه به شکل زنگوله بوته‌دار و قلمه ستون‌ها به شکل استوانه شیاردار و مکلل به گل و بوته‌های مرکب و مظهر درخت نخل است.  بر روی ستون‌ها سر ستون‌های گاو دو سر گذارده بودند. بنابر تحقیقات آقا و خانم تیلیا ارتفاع ستون‌ها به 14 متر می‌رسیده است. از همه سر ستون‌ها تالار تنها دو عدد بسیار زیبا و درخشان باقی مانده بود که آنها را پنجاه سال پیش به شیکاگو برده‌اند.

دو درگاه جنوبی به دالان بلند و درازی باز می‌شده‌اند که در گوشه غربی به یک اطاقک می‌پیوسته است و از این اطاق  با پلکانی کوچک به قسمت شمالی حرمسرا و از آن‌جا به کاخ «سه‌دری» راه می‌یافته‌اند و با پلکان دیگری به دالان غربی تالار می‌رسیده‌اند. خود این دالان توسط درگاه پله‌داری به جنوب حیاط آپادانا وصل می‌گردیده است. دو درگاه شرقی به صندوق‌خانه‌ها و یا یک دالان مرکب متصل بوده‌اند اما درگاه‌های شمالی به ایوانی بزرگ که دو ردیف هشت‌تایی ستون داشته است باز می‌شده است. این ستون‌ها درست مانند ستون‌های تالار بوده‌اند، فقط سر ستون انسان دو سر داشته‌اند یعنی مانند سر ستون‌های ایوان شمالی «کاخ سه‌دری» بوده‌اند. این مطلب می‌رساند که هر دو بنا متعلق به یک دوره یعنی زمان اردشیر یکم، بوده‌اند. یکی از ستون‌های این ایوان را تعمیر و باز برپای کرده‌ایم. دو طرف ایوان دو اطاق برای سربازان ساخته بودند و بر درگاه آن‌ها نقش سربازانی با نیزه و سپرنیین کنده بودند که روی به درون ایوان دارند. بر جرز گوشه شمال غربی این اطاق‌ها سروگردن‌ دو گاو ساخته‌اند.  یکی از آن‌ها را در اواخر دهه پنجاه به جایش نصب کرده‌ایم. در سرتاسر ایوان و تالار آثار سوختگی شدید و مهیبی که هدیه اسکندر به ایرانیان بود به چشم می‌خورد. گذشتگان بقایای اشیای سوخته وخاکستر چوب سدر متعلق به سقف را یافته‌اند و بدین ترتیب شکی نمانده است که کاخ‌های تخت‌جمشید را آتش ویران کرده است.

چهار موضوع بر درگاه های تالار صدستون حجاری شده است. یک صحنه بارعام چهار بار بر هر طرف دو درگاه شمالی، که از نظر ارتفاع بلندتر از درگاه‌های دیگر می‌باشند، تکرار شده است. رویه دیوار درگاه را به شش قسمت افقی تقسیم کرده‌‌‌اند، و در قاب بالایی بالا اردشیر یکم را نموده‌اند که بر کرسی فرمانروایی نشسته است و روی به بیرون دارد. در برابر او دو عودسوز گذاشته‌اند و مردی در جامه مادی اندکی به جلو خم شده است و با دستی عصای حاجبان را گرفته و دست دیگر را بالا آورده دهانش را لمس می‌کند پشت سر وی مردی ایستاده است که جامه پارسی دارد اما یک شال رخجی را چند دور گرد سرش پیچیده و به دستی یک عوددان دارد و دست دیگر را روی مچ دست اول انداخته است و با احترام تمام روی به تخت‌ پادشاه کرده. پشت سر پادشاه سه نفر ایستاده‌اند: اول یکی بی‌ریش و سبیل که خواجه‌ای درباری بوده و  در جامه پارسی با کلاه شال‌وار رخجی است؛‌ وی مگس‌پرانی را به یک دست بالای تاج پادشاه گرفته است و حوله‌ای به دست دیگر دارد نفر دوم مردی است در جامه مادی که ترکش و کمان‌دان و تبرزین و به طور کلی اسلحه پادشاه را حمل می‌کند نفر سوم سربازی است پارسی که نیزه به دست ایستاده همه صحنه در یک قابی از گل‌های دوازده پر محاط  بوده است، و بالای سر پادشاه لبه مزین سایه‌بان شاهی دیده می‌شود. شادروان سلطنتی دارای منگوله‌های زیبایی است که از شراب‌ها آویخته. «فّر ایرانی» (قرص بالدار) را در میان دو صف از گاوان نر مقابل هم (در ردیف بالا) و شیران نر غران و متقابل (در پایین) نقش کرده‌اند.

این صحنه بارعام مثل صحنه بارعام مکشوف در خزانه است، اما دو تفاوت بسیار عمده در میان این دو وجود دارد یکی این که در این مجلس ولیعهد پادشاه مصور نشده است دوم این که در این صحنه، تاج پادشاه کلاه استوانه‌ای ساده‌ای است که در بالا یک بند افقی و برجسته می‌خورد و دو لبه خرد پیدا می‌کند و این همان تاجی است که در  کاخ «سه‌دری» هم دیدیم. اما تاج خشیارشا بدان‌گونه که بر درگاه های «هدیش» و«نقش بارعام شاهی» مکشوف در خزانه (که اصلاً متعلق به مرکز پلکان آپادانا بوده است) دیدیم، استوانه‌ای است ساده که رو به بالا تنها اندکی پهن‌تر می‌شود و هیچ لبه و بندی ندارد گذشته از این در نقش بارعام صدستون روی تاج و مج پادشاه و در گردن و گوش او زینت‌آلات حقیقی و گران‌بها را به سنگ چسبانیده بوده‌اند. ولی در صحنه بارعام خزانه چنین زیورهایی نمی‌بینیم.

باید این طور تصور کرد که در اصل در جلو تخت پادشاه پنج صف از سربازان پیاده در دو گروه مقابل همدیگر رو به چپ ایستاده بوده‌‌اند، بدانسان که میان آنان فضایی خیابان مانند از پیش کاخ تا به پیش تخت ادامه می‌یافته است. اما چون هنرمند هنوز به پرداختن علم مناظر و مرایا (پرسپکتیو) موفق نبوده است این صف‌های کنار هم را طوری منقوش کرده است که گفتی هر صفی روی سر صف دیگر جای داشته هر صف کامل (ده نفری) در یک قاب مزین به گل‌های دوازده پر محاط شده است. همه جرزهای درگاه های شمالی به یک مجلس کامل از این سربازان و بارعام شاهی آراسته‌اند. صحنه‌ها طوری است که در هر درگاهی یکایک افراد را دوبار، هر بار از یک سمت، نقش کرده‌اند، یعنی در هر درگاه وقتی که به سمت چپ بنگریم افرادی را می‌بینیم که از سمت راست نموده شده‌اند، وقتی که از سمت راست نگاه می‌کنیم، همان افراد را می بینیم که این دفعه از سمت چپ نمایانند. بنابراین در هر درگاه  فقط پنج گروه ده نفری (در پنج رده مقابل هم) نقش شده‌اند. در حقیقت دو درگاه  صدستون مجموعاً یکصد سرباز را در ده ردیف ده نفری نشان می‌دهند، واین درست همان نقشه تالار صدستون را نشان می‌دهد. یعنی در این نقوش، هر سربازی را به یک ستون مملکتی تشبیه کرده‌اند و تاج وتخت پادشاهی را متکی بر این آزاد مردان دانسته‌اند. در ردیف اول تنها نیزه‌ وران سپردار در جامه پارسی (کلاه شیاردار استوانه‌ای و دامن وقبای چین‌دار و کفش‌ سه‌بندی) ایستاده‌اند. در ردیف‌های دیگر دو پارسی در وسط  و رو به روی هم با نیزه ایستاده‌اند و دیگران، که یکی در میان در جامه پارسی و مادی می‌باشند، نیزه و کمان و ترکش و کمان‌دان دارند ما در این گروه یکصد‌نفری از سربازان یکصد فرمانده بزرگ سپاه ایران را تشخیص می‌دهیم که خود پادشاه فرمانده آنان بوده است. با این حساب یکصدویازده فرمانده را باید در اینجا بشمار آوریم و این همان شماره‌ایست که در مورد پلکان‌های ورودی تخت‌جمشید و نیز منازل راه شاهی هم دیدیم.

روی پادشاه منقوش بر این درگاه‌ها به بیرون است و این مطلب می‌رساند که این‌ها «خروجی»‌های تالار بوده‌اند، نه ورودی‌های آن.

بر درگاه‌های کوچک‌تر دیوارهای غربی و شرقی شاه را در حال نبرد با شیر و هیولا  نموده‌اند: درگاه‌های شمالی دیوارهای شرقی و غربی هر کدام در دو مجلس شاه را نشان می‌دهند که کاکل شیری بالدار و بر سر پا بلند شده را به یک دست گرفته است و با دست دیگر خنجری به شکمش فرو کرده. درگاه‌‌های جنوبی دیوارهای غربی و شرقی شاه را در جنگ با گاوی کوهی و شیری غران می‌نمایند. این نقش‌ها همان‌اند که در کاخ داریوش (تَچرَ) و «حرمسرای خشیارشا» تکرار شده‌اند.

درگاه‌های جنوبی هر کدام «بر داشتن اورنگ شاهی توسط نمایندگان ملل» را نشان می‌دهند: اما در اینجا ‌ـ بر خلاف درگاه شرقی «کاخ سه‌دری» هر صحنه فقط  پادشاه (اردشیر اول) را نشان می‌دهد که توسط  چهارده اورنگ‌‌بر حمل می‌شود و ولیعهد او را نقش نکرده‌اند. ارتفاع این درگاه‌ها کم‌تر از درگاه‌های شمالی است، و رویه داخلی هر جرز به چهار قسمت تقسیم شده است که قاب بالا مزین به تصویر اردشیر اول است که زیر شادروان شاهی و در سایه «فّر کیانی» (انسان بالدار) بر تخت نشسته و به درون تالار برده می‌شود. پشت سرش تنها یک خواجه سر است که حوله و مگس‌پران بدست گرفته. تمام صحنه و به ویژه تصویر «فّرایرانی» و «فّر‌شاهی» از رنگ‌های زیبا می‌درخشیده است و ما در اینجا نمونه باز ساخته شده چنین نقشی را به لطف و اجازه خانم و آقای تیلیا می‌آوریم. سه قسمت پایینی، نمایندگان ملل تابع را نشان می‌دهند، و این‌ها همان‌اند که بر درگاه شرقی «کاخ سه‌دری» کنده شده‌اند، اما در اینجا دو گروه 14 تایی نقش شده‌اند. 4 نفر در بالا و 5 نفر در میان و 5 نفر در ردیف پایین. این صحنه بر هر درگاه دو بار بر جرزهای متقابل هم تکرار شده است. پس بر روی هم 28 نفر مختلف را نقش نموده‌اند، یعنی درست همان‌ها که در نقش درگاه شرقی «کاخ سه‌دری» دیدیم. در حقیقت این افراد در نظم و ترتیب ولباس و حالت درست همان‌اند که در مورد پیش توصیف کردیم. پس بر هر درگاهی، یک سمت از 28 نماینده اورنگ‌بر را (البته بر دو جرز متقابل) تصویر کرده‌اند. این ترتیب را می‌توان به صورت زیر نمودار ساخت:

نقش‌های این درگاه‌ها پادشاه را در حال ورود به تالار تخت نشان می‌دهد و این ثابت می‌کند که راه ورودی همان پلکان رابط میان «حرمسرا»، «کاخ سه‌دری» و صدستون بوده است.

استحکامات شرق صدستون

در شرق صدستون و خزانه، خیابان بلندی به طول 320 متر صفه را از برج و باروی دامنه کوه جدا می‌کند. از این استحکامات پیش‌تر سخن رانده‌ایم در این جا یادآور می‌شویم که در قسمت مرکزی ناحیه جنوبی این استحکامات شالوده برجی را بازسازی کرد‌ه‌ایم و در دیوار آن پلکانی ساخته‌ایم تا برای رفتن به بالای استحکامات و بازدید آثار دامنه کوه راه آسانی وجود داشته باشد. در جنوب این پلکان تالاری با کف آجر فرش و شماری اطاق‌ها و دهلیزهای کوچک وجود داشته‌اند که به گواهی اشیای یافت شده در آن‌ها قرارگاه‌ نگهبانان و انبار بوده‌اند. اریک اشمیت در اطاق 16 که چند متری جنوب شرقی تالار مذکور واقع است هفت عدد خشت سنگی مکتوب به کتیبه‌هایی از خشیارشا به زبان‌های فارسی باستان، عیلامی و بابلی یافت که بی‌قواره و بی‌جا به صورت رویه یک نیم‌ کت جای داده شده بودند و معلوم بود که این کار را بعد از سقوط تخت‌جمشید کرده‌اند. احتمال می رود که نزدیک به 3000 نفر از سربازان اسکندر به خوبی می‌توانسته‌اند به هنگام سوختن تخت‌جمشید به این استحکامات بروند و منظره آتش‌سوزی مهیب کاخ‌های شاهی را از نزدیک تماشا کنند. به هر حال این کتیبه‌ها اصلاً سر جای خودشان نبوده‌اند از این هفت کتیبه سه لوح به زبان فارسی باستان همان متن «سنگ پی‌بنای حرمسرا» را باز می‌گویند، که پیش از این آورده‌ایم از چهارلوح دیگر، دو تا به زبان فارسی باستان، یکی به بابلی و یکی (که خرد و ناقص شده بوده) به عیلامی است همه اینها متن یکسانی از خشیارشا هستند که وی در آن می‌گوید که پس از پادشاه شدن پرستشگاه دیوان را کنده و دیوپرستی را نهی کرده است.enik